Erfgoed digitaal in kaart gebracht voor circulair slopen en bouwen

Erfgoed en duurzaamheid gaan hand in hand. Toch is het geen evidentie om materialen in een historisch gebouw te inventariseren en ­valoriseren. Om dit tot een goed einde te brengen bij de restauratie van de remise van Hof Ter Laken, kon Kempens Landschap rekenen op de ondersteuning van diverse digitale tools uit het Digital Deconstruction project. 

Een monumentale lindendreef vormt de toegang tot het uitgestrekte kasteeldomein rond Hof Ter Laken in Booischot. In het park van 30 hectare pronken een kasteel in neo-Vlaamserenaissance-stijl, een remise en een boswachterswoning. Het gebouwen­complex van de remise omvat een koets­huis waar ook de paarden gestald werden, woningen voor het vroegere personeel, een eeuwen­oude serre, volière en een oud bakhuisje. In 2018 kocht Kempens Landschap het park met haar gebouwen samen met de gemeente Heist-op-den-Berg van de familie De Gruben. “Dit is precies de missie van Kempens Landschap: waardevolle sites opkopen, restaureren en er een nieuwe functie aan geven. Die nieuwe bestemming moet in de eerste plaats een maat­schappelijke meer­waarde creëren, maar anderzijds ook zorgen voor een economisch evenwicht. Het kasteel zal na zijn restauratie een erfgoedlogies worden dat groepen tot 30 personen kan ontvangen. In de remise komt een brasserie met feestzaal en vergader­mogelijkheden. Het domein zelf wordt tegelijk opengesteld als wandel- en fietspark met daarin o.a. een samen­tuin, een plek waar bewoners uit de buurt kunnen moestuinieren”, vertelt Tine Van den Broeck, project­coördinator bij Kempens Landschap.

Maar vooraleer het zover is zullen het kasteel en de gebouwen van de remise eerst een grondige restauratie ondergaan. Met respect voor het historische erfgoed uiteraard, maar Kempens Landschap probeert binnen die grenzen tevens zo ver mogelijk te gaan in het verduurzamen. “Omdat we een voorbeeldfunctie te vervullen hebben. Erfgoed is in de kern al duurzaam, omdat we niet afbreken maar net willen behouden. En aangezien er hier in dit dossier ook enkele gebouwen zouden afgebroken worden – wat we niet standaard doen uiteraard, maar waartoe hier wel de nood was – hebben we ook die werken uitgevoerd vanuit een duurzaamheidsgedachte. We wilden de materialen maximaal hergebruiken bij de restauratie van de andere gebouwen. Toen we de kans kregen om mee te doen aan het project Digital Deconstruction hebben we dan ook geen seconde geaarzeld. Zo konden we immers de principes van circulair slopen en bouwen toepassen bij de werken aan de remise.” 

De bedoeling van het Interreg NWE project ‘Digital DeConstruction’ – waarin Belgische, Neder­landse, Franse en Luxemburgse partners samen­werken – is om digitale tools te ontwikkelen en bundelen die een bouw­heer kan gebruiken als instru­menten om tot de meest duur­zame manier van afbraak van gebouwen en hergebruik van materialen te komen. De digitale toepassingen die binnen het project ontwikkeld worden, wil men daarbij uiteraard ook testen op het terrein zelf. Bij de opstart van het project waren de partners dan ook op zoek naar pilootprojecten in de deelnemende landen. Hoewel de remise op het domein van Hof Ter Laken in eerste instantie niet in aanmerking kwam voor het project qua oppervlakte, was ze door het historische karakter des te interessanter. “De muren van historische gebouwen staan niet altijd even recht of zijn overal even dik. Dit pilootproject vormde dan ook het ideale uitgangspunt om de digitale tools te testen op hoe goed ze deze variaties kunnen opvangen”, legt Eléonore de Roissart van het WTCB uit. Het WTCB geldt als een van de partners binnen dit Interreg NWE project.

De eerste tool die toegepast werd op de site van Hof Ter Laken was een 3D-scan. Een 3D-model of digital twin van het gebouw is immers interessant, zowel voor de architect als de contractor, om op terug te vallen. Benedikte Dewaele, architect bij architectuur- en studiebureau Erfgoed en Visie, legt uit welke twee methodes aan bod kwamen: “Een 3D-scan is een handige manier om gebouwen in kaart te brengen. Doorgaans wordt er daarbij een camera in het midden van een kamer geplaatst en zo worden ruimtes één per één omgezet in een 3D-puntenmodel. Voor een gebouw met de omvang van de remise zou dat op de klassieke manier een dag tijd kosten. Het innovatieve van de 3D-scan die projectpartner BIM-Y uitvoerde, is dat hun scanner in een soort rugzak zit waarmee men het gebouw rondstapt. De mobiele camera scant de omgeving met LIDAR technologie en neemt simultaan 360° foto’s, waardoor de hele scan slechts 2 uur duurde. Een flinke tijdswinst dus. Op zich ging deze winst wel ten koste van de nauwkeurigheid. Maar voor afbraakwerken hoeft niet alles tot op de millimeter te kloppen.”  

Op deze virtuele 3D-beelden werd vervolgens een reverse BIM-model losgelaten. Een Building Information Model dat analyseert hoe de engineering van de verschillende constructie-elementen weer omgedraaid kan worden met onder andere een aantal scores rond herbruik­baarheid. “Deze heeft als doel om ons te vertellen welke materialen makkelijk demonteer­baar en herbruikbaar waren en in welke volgorde we tewerk konden gaan bij de sloop”, vertelt Lander De Belder, projectmedewerker bij Kempens Landschap.
“Maar hier liepen we, net door het historische karakter van het gebouw, tegen de limieten aan. Doordat we dit model samen met het architecten­bureau aan de praktijk hebben getoetst, en per materiaal nakeken wat er effectief herbruik­baar was, bleken de resultaten van de reverse-BIM wat te optimistisch. Uiteraard zijn dit interessante bevindingen om terug te geven aan de ontwikkelaars van de digitale tool. Net daarom zijn we een piloot­project. Op basis hiervan kan het model dus aangepast worden. Samen met het bureau U-Mine maakten we ver­volgens ook een materialen­inventaris op”, gaat De Belder van Kempens Landschap verder. “Deze inventaris beschreef elk materiaal in detail, met foto’s, afmetingen … Hetzelfde concept als een sloop­inventaris, maar één met heel veel oog voor her­gebruik. Uiteindelijk werden op basis daarvan keuzes gemaakt: Welke materialen hebben nog waarde voor andere projecten? En wat konden we beter meteen afbreken en afvoeren?”

Eenmaal het voorbereidende werk achter de rug, was het aan het team van aannemer PIT om de af­braak van de twee af te breken gebouwen achter de remise in goede banen te leiden. Project­leider Pieter-Jan Emmerechts: “Voor ons was het een absolute plus dat er een com­pleet 3D-beeld was van het gebouw. Een derge­lijke visua­lisatie maakt het immers makkelijker om een realistische schatting te maken van wat er nodig is.” De grootste uitdaging voor PIT was om met voldoende zorg­vuldigheid tewerk te gaan, zodat de materialen gerecupereerd konden worden. “Dat vraagt om een gerichte afbraak. Ook moet er veel aandacht besteed wor­den aan de uitsortering. Er moet immers onder­scheid gemaakt worden tussen materialen die recht­streeks voor een sorteer­installatie bestemd waren, een fractie die voor recyclage kon dienen (metalen sloopmaterialen en een fractie voor hergebruik. Geen grote machines dus die alles met de grond gelijk maken, maar een manuele afbraak waarbij elke baksteen die nog voldeed individueel schoongemaakt werd. Een aanpak die driemaal zoveel tijd kostte, maar die resulteerde in heel wat materialen die van waarde zullen zijn in de restauratie.”

Het is de bedoeling die erfgoedwaarde nu zoveel mogelijk ter plaatse opnieuw te benutten. Kempens Landschap hoopt volgend jaar met de restauratie te beginnen en daarin dus quasi alle herbruikbare materialen te integreren. “Dan pas zullen we de meerkost van een dergelijke selectieve sloop kunnen afwegen tegen wat de materialen die we konden recupereren ons opleveren. We hadden wel het geluk over voldoende opslagruimte op de site te beschikken om de materialen te stockeren. Die kost hoeft alvast niet mee in de economische analyse. Hoe gunstiger de cijfers, hoe sneller het principe voor herhaling vatbaar zal zijn. Maar voor ons is het Digital Deconstruction project sowieso een interessante ervaring. Het sluit aan bij de duurzame visie die we vanuit Kempens landschap uitdragen, om te evolueren naar meercirculariteit en CO2 besparing, ook in de erfgoedsector”, besluit Van den Broeck.